CARLOS CASTILLO
PROGRAMA 1
Sala (S8) Palexco | Xoves 5 de xuño | 17:00 horas | Entrada libre a todas as sedes ata completar aforo. Non será posible acceder ás salas unha vez empezada a proxección.
Interacción Super 8 Realidad: «No hay mar que por bien no venga»
Carlos Castillo | 1988 | Venezuela | Performance en Super 8 | Duración variable
Inspirada no desexo de demoler o muro de Berlín, esta obra empeza coa representación (a pintura) para logo, nun xogo entre o proxectado e o que está a acontecer na sala, demoler a ilusión e dar paso á realidade eterna do mar.
Matiné 3:15
Carlos Castillo | 1976 | Venezuela | Super 8 | 18 min
Matiné 3:15 (1976), de Carlos Castillo, é unha obra en que se parodia unha «función de cinema». A película está conformada por anuncios publicitarios, avances e un «filme» que é unicamente un «inicio», a pura presentación dos personaxes dunha historia que non se conta, xa que a verdadeira historia que se relata é o inicio da súa propia proxección nunha función pública. A obra é, daquela, o seu preámbulo, o seu «prólogo»; xa que logo, é unha «promesa» en que se propón un «misterio» que non se fai presente nin se aclara, un «relato» para o futuro desde o cal se amosan os condicionamentos e convencións que rodean a presentación pública dunha obra cinematográfica, así como as restricións que acompañan a súa realización. Un filme que narra as posibilidades do seu «facerse evento» e, con iso, pon en exercicio un momento crítico desde o cal non só alude á sociedade de consumo e ao extravío da industria cinematográfica, senón tamén ao papel asignado ao espectador, ás distincións fenomenolóxicas entre publicidade e narrativa fílmica. Con humor, nesta parodia a recorrencia non tematiza a obra fílmica mesma, senón as condicións de posibilidade do seu «ingreso» no espectáculo e desde alí os estrañamentos e a pasividade, a suxeición, da sociedade e a cultura. (Sandra Pinardi)
Hecho en Venezuela
Carlos Castillo | 1977 | Venezuela | Super 8 | 10 min
Hecho en Venezuela (1977) é unha parodia das mensaxes institucionais sobre a riqueza potencial dun país rico pola explotación do petróleo. A estratexia aquí é a de confrontar anverso e reverso, a propaganda co pesadelo. É un lugar común que inclúe o sensacionalismo e a alegoría: as imaxes dun vertedoiro, voitres e un boneco coas cores da bandeira nacional, que unha dama vestida de branco e cos ollos vendados lanza por un barranco. Mais a forza do filme consiste en que, se ben parece doado atribuír significado ás figuras alegóricas, non ocorre o mesmo coa mensaxe do filme, alén do que respecta á expresión de desesperación. Por iso a curta conserva a súa actualidade. (Pablo Gamba)
T.V.O.
Carlos Castillo | 1979 | Venezuela | Super 8 | 7 min
A televisión é un dos temas [de T.V.O.], que relata a interacción dunha muller solitaria co aparello. «O can deixou de ser o mellor amigo do home; agora é a tele», dixo ao respecto Castillo nunha conversa co autor deste artigo. A personaxe é interpretada por Mimí Lazo, unha das actrices máis destacadas do país e un dos sex symbols venezolanos. Con ese estereotipo se xoga no filme, polo que respecta á satisfacción vicaria que proporcionan o romance e o sexo na pantalla. O outro tema, vencellado á soidade, é o desenvolvementismo: a protagonista vive en Parque Central, un complexo de vivendas para a clase media, cuxos edificios habitacionais foron rematados en 1972 e se converteron en símbolo do benestar en vésperas do boom petroleiro. (Pablo Gamba)
Manos arriba!! Esto es un atraco
Carlos Castillo | 1980 | Venezuela | Super 8 | 3 min
A fotografía aparece en Manos arriba!! Esto es un atraco. Unha curta narrada en voz en off e imaxes fixas. Unha pesquisa absurda, un feito armado desde o improbable e algunhas pistas poñen en dúbida a veracidade da información. Sobre unha confusa foto dise: «O cuarto desde un só ángulo». O son e a fotografía conectan coa outra tradición do cinema e propician o movemento, impulsados pola capacidade narrativa ou ambiental. Lembremos La Jetée, de Chris Marker; Now, de Santiago Álvarez, ou algúns exercicios do primeiro Wim Wenders. O movemento aparece, virtual, pola musicalidade, pola acción que desde o audio se propicia. (Ángela Bonadies)
Uno para todos y todo para todos…?!
Carlos Castillo | 1980 | Venezuela | Super 8 | 12 min
O entretemento do cinema crea unha serie de condicionantes para o espectador (unha sala ás escuras, créditos, actores, tipos de películas), elementos que nos preparan para o que imos ver. No meu filme, tomo unha historia e ofrezo catro finais (feliz, dramático, comercial). Deste xeito, se as películas teñen principio, parte central e fin, a miña ten principio, parte central e fin, fin, fin, fin… (Carlos Castillo)
Esta película está que quema!
Carlos Castillo | 1980 | Venezuela | Super 8 | 3 min
Esta película está que quema! trata sobre o vencello que o espectador establece coa obra a partir dunha primeira imaxe. A cámara realiza un suave movemento panorámico sobre o corpo dunha bela muller espida e, xusto antes de chegar máis abaixo do embigo, detense. Acto seguido aparece o título da película escrito en español, inglés e francés: Esta película está que quema!, It’s really hot, this movie!, Un film plein des feux ! Uns segundos de suspense e a película comeza a queimarse.
Sopa de pollo de mamá
Carlos Castillo | 1981 | Venezuela | Super 8 | 10 min
Sopa de pollo de mamá parte, segundo o seu autor, dunha receita de cociña para seis persoas: un polo pequeno, dúas cebolas, dous dentes de allo, unha cenoria, tres cuncas de leite, dúas patacas, unha culler de Maizena, sal e pementa ao gusto. A señora Maite encóntrase elaborando na súa cociña unha sopa de polo e ao seu carón, nun televisor aceso, vese un estraño personaxe (Francisco) forcexando con fiestras e portas, decidido a entrar nunha casa. En dez minutos, relata Castillo, cóntanse dúas accións que ao final resultan complementarias, pois o desenlace é desconcertante.
CARLOS CASTILLO
FEITO EN VENEZUELA
No labor infindo de descentralizar o canon, mesmo un canon xa de por si periférico como é o do cinema experimental, poñer no seu xusto lugar o Super 8 feito en Venezuela é unha tarefa incompleta. Dentro desa galaxia que aínda permanece oculta neste lado da Terra, Carlos Castillo (Caracas, 1942) é un dos seus máis brillantes asteroides. Personalidade da vangarda, escultor, deseñador, artista conceptual, performer e cineasta superoiteiro, Castillo ten unha obra rebordante de humor, de aceda crítica, de experimentación formal e inventiva plástica desbordante. O seu cinema (tanto a súa actividade como o seu activismo ao respecto) foi un dos motores da singular efervescencia artística que se viviu nos anos 70 e 80 en Venezuela. Un cinema que, como sucede en casos como o arxentino, tivo o Super 8 como formato de confianza e impulsor dunha estética propia.
Mais primeiro debuxemos un pano de fondo para esta historia. Nos anos 70, a bonanza económica fixo que se cuñase o termo «Venezuela Saudita» como expresión da riqueza petroleira do país e as súas consecuencias nos modos de vida da xente. Unha moeda de dúas caras, na cal por unha banda estaba un consumismo exacerbado e, pola outra, un cosmopolitismo cultural, que trouxo consigo unha arte que buscou no conceptual e na performance unha rebelión contra o capitalismo feroz. Non esquezamos, tampouco, que Venezuela foi unha das primeiras democracias da América Latina e que nese momento existía certa estabilidade política no país. En 1976 arrinca en Caracas o Festival Internacional de Cinema de Vangarda en Super 8, fundado por Julio Neri e Mercedes Márquez, á calor da cal Castillo empezou a facer películas, para se encargar logo de dirixir o festival. Como explica Pablo Gamba no seu artigo «Carlos Castillo y el cine venezolano de vanguardia en Super-8», nel exhibíronse «obras de Stan Brakhage e da realizadora arxentina Narcisa Hirsch, por exemplo, e entre os que visitaron o país estiveron Chris Marker e o estadounidense Lenny Lipton, autor de The Super 8 Book». O festival formaba parte dunha federación internacional que fixo posible a circulación de películas en ambas as direccións, no marco dun rico ecosistema transnacional. Como se ve, é un movemento moi ligado ao formato, que foi tomado como medio de expresión por artistas multidisciplinares. Non só a economía é o que move esta escolla. A investigadora Isabel Arredondo, na súa contribución ao libro Ismo, Ismo, Ismo, aventura:
O uso do formato Super 8, no cal se filmaron todas as películas experimentais venezolanas, pode ser unha necesidade, mais tamén supón unha rebelión contra o consumismo. As películas en Super 8 teñen pouco valor comercial porque non se poden duplicar e, xa que logo, vender ou exhibir en salas de cinema. Unha das respostas á comercialización da arte é empregar un formato sen valor comercial, outra usar o corpo como obxecto de arte.
Isto último fai referencia á importancia da performance nese momento (para cuxo rexistro se usou o Super 8) e ao valor contracultural dese cinema. Así floreceu unha incrible escena de cineastas do Super 8, cuxa celebridade se consagrou coa visita a Cannes de Carlos Castillo, Julio Neri e Diego Rísquez, nunha mostra de traballos dos tres organizada ao fío da selección na Quincena de Realizadores de Bolívar, sinfonía tropikal (1980), longametraxe de Rísquez integramente rodada en Super 8 e protagonizada por artistas, que propuña unha visión alucinada da conquista de América.
Neste contexto, Castillo (que empezou no debuxo para logo se dedicar á escultura nos anos 60) adopta o cinema como terreo de xogo, non por iso carente de visión e ambición artística. As súas primeiras obras traen consigo un comentario aos medios de comunicación e á cultura de masas, alén de xogaren coas expectativas que xeran as convencións da linguaxe do cinema mainstream e a televisión, sacudindo o papel do espectador neles. Así, a súa primeira película, Matiné 3:15 (1976), é a réplica/parodia dunha función de cinema cos seus anuncios, os seus avances e a súa (malograda) película. T.V.O. (1979) é unha visión surrealista que funciona como alegoría do poder da televisión. Manos arriba!! Esto es un atraco (1980) subverte os códigos das películas de cinema negro e das crónicas de sucesos e rise deles. Desta primeira época do cinema de Castillo é unha das súas películas máis emblemáticas, Hecho en Venezuela (1977), unha visión crítica da riqueza petroleira e da miseria que hai no seu reverso. Usando a linguaxe das mensaxes institucionais, Hecho en Venezuela amosa un trío de capitalistas de frac a bailaren nun vertedoiro, como expresión dos dolorosos contrastes da sociedade daquel tempo. A propósito diso, di Castillo nunha entrevista realizada por Ángela Bonadies para a revista Tráfico Visual:
Creo que nas miñas películas e no meu traballo hai dous ingredientes permanentes, o humor e o drama. Partir dun chiste e terminar representando o contrario. É a forma en que me movo e vexo as cousas, dun extremo a outro. Escenas divertidas que no fondo esconden situacións dramáticas. Hai que ter unha visión propia para convivir con esta realidade e con esta ficción, e as traducir.
O segundo programa artéllase arredor de obras dos anos 80, nas cales hai unha clara busca relacionada coas artes plásticas e tamén un intento de representación da propia cidade de Caracas. É o caso de Ciudad vs. Arte (1981), na cal Castillo «pinta» sobre a cidade diante da cámara, ou Intento de vuelo fallido (1982), un dos fitos da súa obra fílmica, onde Castillo tira unha cámara de Super 8 da Torre Oeste de Parque Central, o edificio máis alto de Caracas (aínda en construción daquela), co cal consegue, así, unha brevísima película abstracta, que Castillo mostrou varias veces en forma de instalación, convidando os espectadores a colgarse duns arneses para emularen esa suspensión no aire da caída libre.
As dúas sesións estarán precedidas, nunha ocasión única, de dúas das súas Interacciones Super 8 Realidad, serie de film performances ideadas por Castillo nos anos 80, nunha inusitada mostra de cinema expandido feito en Venezuela.
No ano 2024 dedicóuselle unha ampla exposición titulada «Carlos Castillo. C.C.T.V.: Casi Todo 1963-2011» en Caracas (unha alianza entre a Galería Carmen Araujo Arte e a Sala TAC), que dá conta dunha longa e rica traxectoria que non parou no século XXI. É indispensable, pois, que esa riqueza venezolana que nada ten que ver co petróleo transcenda as súas fronteiras e pase a ocupar o seu merecido lugar no cinema e na historia da arte de vangarda mundial.
Elena Duque